(40-43)
Năm giáp-ngọ (34) là năm Kiến-võ thứ 10, vua Quang-vũ sai Tô Định sang làm thái thú quận Giao-chỉ.
Tô Định là người bạo ngược, chính trị tàn ác, người Giao-chỉ đã có lòng oán giận lắm. Năm canh-tí (40) người ấy lại giết Thi Sách người ở quận Châu-Diên (phủ Vĩnh tường, trước thuộc về Sơn Tây, nay thuộc về tỉnh Vĩnh- yên).
Vợ Thi Sách là Trưng-Trắc con gái quan lạc tướng ở huyện Mê-linh (làng Hạ-lôi, huyện Yên-lãng, tỉnh Phúc-yên) cùng với em gái là Trưng-Nhị, nổi lên đem quân về đánh Tô Định. Bọn Tô Định phải chạy trốn về quận Nam Hải.
Lúc bấy giờ những quận Cửu-chân, Nhật-nam và Hợp-phố cũng nổi lên theo về với hai bà Trưng-Thị. Chẳng bao lâu quân hai bà hạ được 65 thành-trì. Hai bà bèn tự xưng làm vua, đóng đô ở Mê-linh, là chỗ quê nhà.
Năm tân-sửu (41) vua Quan-vũ sai Mã Viện làm Phục-ba tướng-quân, Lưu Long làm phó tướng cùng với quan Lâu-thuyền tướng quân là Đoàn Chí sang đánh Trưng-vương.
Mã Viện là một danh-tướng nhà Đông-Hán, lúc bấy giờ đã ngoài 70 tuổi, nhưng vẫn còn mạnh, đem quân đi men bờ để phá rừng đào núi làm đường sang đến Lãng-bạc, gặp quân Trưng-Vương hai bên đánh nhau mấy trận11. Quân Trưng-vưng là quân ô-hợp không đương nổi quân Mã Viện, đã từng đánh giặc nhiều phen. Hai bà rút quân về đóng ở Cẩm-khê ( phủ Vĩnh- tường, tỉnh Vĩnh-yên). Mã Viện tiến quân lên đánh, quân hai bà vỡ tan cả. Hai bà chạy về đến xã Hát-môn, thuộc huyện Phúc-lộc (nay là huyện Phúc Thọ tỉnh Sơn-tây), thế bức quá, bèn gia mình xuống sông Hát-giang (chỗ sông Đáy tiếp vào sông Hồng-hà) mà tự tận. Bấy giờ là ngày mồng 6 tháng 2 năm quí -mão (43).
Những tướng của hai bà là bọn Đô Dương chạy vào giữ huyện Cư- phong thuộc quận Cửu-chân. Sau Mã Viện đem quân vào đánh, bọn Đô Dương đều phải ra hàng.
Hai bà họ Trưng làm vua được 3 năm, nhưng lấy cái tài-trí người đàn bà mà dấy được nghĩa lớn như thế, khiến cho vua tôi nhà Hán phải lo sợ, ấy cũng đủ để cái tiếng thơm về muôn đời. Đến ngày nay có nhiều nơi lập đền thờ hai bà để nghi-tạc cái danh-tiếng hai người nữ anh-hùng nước Việt-nam ta12.
Sử-gia Lê văn Hưu nói rằng: "Trung Trắc, Trưng Nhị là đàn bà nổi tiếng đánh lấy được 65 thành trì, lập quốc xưng vương dễ như giở bàn tay. Thế mà từ cuối đời nhà Triệu cho đến đời nhà Ngô hơn một nghìn năm, người mình cứ cúi đầu bó tay làm tôi-tớ người Tàu, mà không biết xấu-hổ với hai người đàn-bà họ Trưng!"
11Sử chép rằng Lãng-bạc là Hồ-tây ở gần Hà-nội, nhưng có người bác đi bảo không.
12Nay ở làng Hát-môn, huyện Phúc-thọ, tỉnh Sơn Tây và ở bãi Đồng-nhân, ở gần Hà-nội có đền thờ hai bà, đến ngày mồng 6 tháng 2 thì có hội.
(40-43)
In the year of Giap Ngo (34), the 10th year of Kien Vo, King Quang Vu sent To Dinh to be the governor of Giao Chi.
To Dinh was a tyrant and a cruel politician, and the people of Giao Chi were very resentful. In the year of Canh Ty (40), he killed Thi Sach, a man from Chau Dien district (Vinh Tuong prefecture, formerly part of Son Tay, now part of Vinh Yen province).
Thi Sach's wife, Trung Trac, the daughter of a mandarin in Me Linh district (Ha Loi village, Yen Lang district, Phuc Yen province), along with her younger sister Trung Nhi, rose up and led troops to attack To Dinh. To Dinh and his men had to flee to Nam Hai district.
At that time, the districts of Cuu Chan, Nhat Nam and Hop Pho also rose up and joined the Trung sisters. Soon, the two ladies' troops took down 65 citadels. The two women then declared themselves kings, and established their capital in Me Linh, their hometown.
In the year of Tan Suu (41), King Guan Yu sent Ma Yuan as the Fu Ba General, Liu Long as his deputy general, along with the Lou Thuyen General, Tuan Chi, to attack the Trung Vuongs.
Ma Yuan was a famous general of the Eastern Han Dynasty, at that time over 70 years old, but still strong, leading his army along the coast to clear the forest and dig the mountain to make a road to Lang Bac, meeting the Trung Vuongs' army, the two sides fought several battles11. The Trung Vuongs' army was a ragtag army and could not withstand Ma Yuan's army, who had fought many times. The two ladies withdrew their troops and stationed at Cam Khe (Vinh Tuong prefecture, Vinh Yen province). Ma Yuan advanced his troops to attack, and the two ladies' army was completely defeated. The two women ran back to Hat-mon commune, Phuc-loc district (now Phuc Tho district, Son-tay province). The situation became too much, so they threw themselves into the Hat-giang river (where the Day river joins the Hong-ha river) and committed suicide. That was on the 6th day of the 2nd month of the year Quy-mao (43).
The generals of the two ladies, Do Duong and his men, fled to guard Cu Phong district, Cuu Chan district. After Ma Vien led his troops to attack, Do Duong and his men all had to surrender.
The two Trung sisters were kings for 3 years, but using the talent of a woman to raise such a great cause, causing the Han king and his subjects to be afraid, that was enough to make their reputation last forever. To this day, many places have built temples to worship the two ladies to engrave the reputation of the two female heroes of our Vietnamese nation12.
Historian Le Van Huu said: "Trung Trac and Trung Nhi were famous women who captured 65 citadels, established a country and proclaimed themselves kings as easily as turning a hand. Yet from the end of the Trieu dynasty until the Ngo dynasty, more than a thousand years, our people bowed their heads and became servants of the Chinese, without feeling ashamed of the two Trung sisters!"
11History records that Lang-bac is Ho-tay near Hanoi, but some people say it is not.
12Now in Hat-mon village, Phuc-tho district, Son Tay province and in Dong-nhan beach, near Hanoi, there are temples to worship the two ladies, on the 6th of February there is a festival.